Група граѓани продолжува да останува надвор од принципите за транспарентност, инклузија и еднаквост за време на изборниот процес, а тоа се лицата со попреченост во видот и лицата со попреченост во слухот. Додека политичките партии се стремат кон секој глас, многу од овие граѓани немаат можност да бидат информирани на еднаков начин за програмите, кандидатите и изборниот процес во целина. Дебатите, промоциите и политичките реклами често не се придружени со толкување на знаковен јазик, додека писмените материјали не се нудат во соодветен формат за лицата со оштетен вид, како аудио или текстови што може да се читаат преку помошни програми или апликации.
Гентуар Исмаили, млад човек од Слупчане, градот Куманово, кој пред неколку години го стекна правото на глас, се соочува со оштетен вид. Тој вели дека му треба дополнителен волонтерски напор за сам да се информира за програмите на политичките партии и ветувањата на кандидатите на изборите.
„Бидејќи тоа е моја особеност, да ги следам тековните настани, го правам тоа со посебно внимание, преку мои, секако, посебни методи. Но, не само на овие избори, исто и во минатото, нема никаков интерес од ниту една политичка партија, без исклучок, да “се загрижат” за нас, да бидеме информирани, да ги знаеме нивните проекти или ветувањата за мандатот што сакаат да го добијат. Ако мислат дека го извршиле својата обврска ако еден ден од кампањата ја посетат некое здружение на лица со попреченост, ветувајќи дека ќе ги интегрираат во општеството, а по изборите повеќе не се занимаваат со нив, тогаш тоа е многу погрешно“, вели Гентуар Исмаили.
Неинформираноста ги исклучува лицата со попреченост во видот и слухот од основното право на свесно учество на изборите.
Здруженијата: Има подобрување, но не доволно
Здружението за промоција и развој на инклузивното општество „Инклузива“ ги следи изборните процеси, информирањето или евентуалното исклучување на лицата со попреченост, вниманието што им го посветуваат политичките партии и можноста за вклучување на овие граѓани во креирање на политики. Во соработка со политичките партии, претседателката на здружението, Благица Димитровска, вели дека пристапот е подобрен, но сè уште има прашања кои не се решени.
„Пристапот до информациите што ги даваат политичките партии е малку подобрен. Работевме со политичките партии за да им покажеме дека за лицата со оштетен вид, информациите треба да се пласираат во посебен и читлив формат во јавноста“, вели Благица Димитровска, Претседателка на Здружението за промоција и развој на инклузивното општество „Инклузива“.
Според резултатите од Пописот на населението од 2021 година, во земјата живеат 94.412 лица со попреченост, од кои 12.371 имаат проблеми со видот. Овие бројки јасно ја покажуваат значајната присутност на оваа група во општеството и потребата нивните права да се земат предвид при организирањето на изборите.
Оштетен слух, недостаток на толкувачи и достапни информации
Лицата со оштетен вид не се единствената категорија на граѓани кои остануваат недоволно информирани.
Ги анализиравме промотивните материјали на главните официјални канали на четирите најголеми изборни коалиции, две во власта и две во опозиција. Констатациите се дека ниту една од нив не обезбедила преведувачи на знаковен јазик, ниту на големите митинзи и средбите со граѓаните, ниту на дневните прес-конференции за промоција на нивните програми. На социјалните мрежи, политичките партии и кандидатите во изборите објавуваат кратки промотивни видеа („reel“), во кои може да се забележи користење на титлови, обично во поголем формат, читливи за лицата со оштетен слух. Но овие материјали не обезбедуваат детални податоци за точките на програмите, содржат многу површни информации и често не зборуваат за конкретни проекти.
„За лицата со оштетен слух треба најмалку да има титлови, ако нема знаковен јазик. Пожелно е да ги имаат и двата избори, бидејќи лицата кои го изгубиле слухот подоцна не го знаат знаковниот јазик, но знаат да читаат. Затоа треба да има титлови или соодветен формат кој ќе биде читлив и за лицата со делумно оштетен вид, и за глувите лица, и да биде на јазик што е полесно разбирлив“, вели Благица Димитровска, Претседателка на Здружението за промоција и развој на инклузивното општество „Инклузива“.
Димитровска вели дека сите политички партии користат термини што ретко кој граѓанин ги разбира, а уште помалку лицата со оштетен слух.
Многу малку достапни информации во медиумите
„Инклузива“ ги следеше изборите од 2020 година и тогаш утврди дека ретко која телевизија користи знаковен јазик.
„Тогаш идентификувавме само една телевизија, и тоа во вести кои се во време кога луѓето што работат не можат да ги гледаат. Додека Телевизија 24 има толкувач на знаковен јазик. Ниту една телевизија не користеше титлови кога политичарите зборуваат и даваат информации што би можеле да ги читаат лицата со оштетен слух, ниту знаковен јазик ниту титлови“, вели Димитровска, Претседателка на Здружението „Инклузива“.
Изборниот законик ги обврзува медиумите на национално ниво што ја покриваат изборната кампања да обезбедат достапни информации и за лицата со попреченост.
„Јавниот сервис и телевизиите на државно ниво … кои ќе објавуваат платени политички реклами, имаат обврска да објавуваат содржини што се поврзани со изборниот процес во достапен формат за лицата со попреченост, односно користејќи знаковен јазик, титлови, аудио опис или други средства за обезбедување пристапност…“, стои во Изборниот Законик, член 75.
Агенцијата за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги ги следи радиодифузерите во предизборниот период. За овие избори, констатациите сè уште не се направени, сепак од таму велат дека досега изгледа дека медиумите ги спроведуваат обврските. Ако се забележи прекршување, Агенцијата е должна да покрене прекршочна постапка против медиумот во рок од 48 часа.
За двата претходни изборни процеси, претседателски и парламентарни, во април 2024 година, од Агенцијата велат дека медиумите направиле „обид“ да ја спроведат законската обврска, но имало и прекршувања.
„Надзорот на Агенцијата утврди дека сите телевизии за кои важеше обврската направија обид да ја исполнат обврската според Изборниот законик и обезбедија пристап до дел од нивната содржина за време на изборните кампањи за двата изборни процеси. Една комерцијална телевизија, без оглед на направениот обид, не одговори на барањето, користеше автоматски титлови кои не соодветствуваа со говорниот јазик и не беа читливи. Агенцијата покрена прекршочна постапка против телевизијата“, соопштуваат од Агенцијата за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги.
Лицата со попреченост во видот гласаат со помош на друго лице
Лицата со оштетен вид имаат потреба од помош за време на процесот на гласање. Гентуар Исмаили вели дека Државната изборна комисија, односно локалните органи, му помагаат за време на процесот.
„Сè што дознаваме за процесот на гласање е од ДИК. Така, на денот на гласањето, не сум се соочил со потешкотии, претходно ги информирав дека ми треба помош и успеав успешно да го остварам моето право на глас“, вели Гентуар Исмаили.
Здруженијата за инклузивност соработуваа со институцијата за организирање на изборите за олеснување на процесот на денот на гласањето и оценуваат дека има подобрувања.
„Имаме меморандум за соработка со ДИК и дадовме спецификации за подготовка на шаблон за гласање за лицата кои се слепи, ограничувач за потпишување, но и со години ги печатиме изборните материјали кои треба да бидат пред изборните совети, и тоа на седум јазици, за секој да може да ги разбере“ Димитровска, Претседателка на „Инклузива“.
Аудио верзијата на упатството на Државната изборна комисија предвидува дека
избирачкиот одбор е должен да го информира гласачот дека постои можност да гласа со помош на шаблон со Брајова азбука. Откако ќе се потврди идентитетот на гласачот,
избирачкиот одбор го става гласачкото ливче во шаблонот со Брајова азбука, му го дава на гласачот и му објаснува како може да го оствари своето право на глас.
Во пресрет на овие избори, IFES (International Foundation for Electoral Systems) во нивната анализа за учеството на слепите лица на изборите, од одговорите на анкетираните утврди дека Брајовиот шаблон не се користи доволно.
„… голем дел од слепите лица не ја познаваат Брајовата азбука. Во овој контекст,
наместо да се подобруваат само шаблоните, тие нагласуваат потреба од двоен
пристап: од една страна, образование и систематска обука за користење на
Брајовото писмо, а од друга страна, техничко подобрување на шаблоните за да бидат
појасни, подебели и со информации јасно означени“, се наведува во анализата на IFES.
Оваа анализа утврди дека само 6 лица (или 3%) гласале со Брајов шаблон на избирачкото место, додека 182 други (или 97%) гласале со помош на друго лице.
Развиените демократии даваат позитивни примери
Во Обединетото Кралство, Изборната комисија бара информативните материјали за изборите и за политичките партии да бидат достапни во алтернативни формати: аудио описи на партиските програми, брошури на Брајова азбука и текстови со висок контраст и голем фонт за лицата со слаб вид. Политичките видеа за време на кампањите имаат автоматски потврдени титлови, а некои партии објавуваат резимеа на програмите на знаковен јазик.
Во Шведска, официјалните страници на политичките партии се законски обврзани да бидат целосно достапни за „читачи на екран“ (програми што го читаат текстот на глас), користејќи софтвер кој гарантира дека секој текст, табела или графикон е читлив преку звук. Секоја телевизиска дебата и секоја изборна реклама емитувана на јавните медиуми мора задолжително да вклучува превод на знаковен јазик. Исто така, официјалните страници на политичките партии имаат посебни верзии со видеа каде што програмите ги објаснуваат сертифицирани толкувачи.
Во современа Јапонија, многу политички дебати и јавни средби се пренесуваат онлајн со симултан превод на јапонски знаковен јазик. Исто така, мобилните апликации на владата нудат изборни информации во напишан текст и видеа со превод.
Во Канада, партиите кои добиваат јавни средства се обврзани да подготвуваат резимеа на програмите во аудио или Брај формат.
Примерите од развиените земји покажуваат дека пристапот до информации за лицата со оштетен вид или слух е дел од функционалната демократија, а не луксуз. Во општество што се стреми кон еднаквост, непочитувањето на правото на информирање и учество на лицата со оштетен вид и слух претставува уште една форма на исклучување. И без нивниот глас, демократијата останува нецелосна.
Авторка: Фатљуме Дервиши
- Текстот е изработен во рамки на Програмата за жени новинари на ПИНА
