Политичкото рекламирање сè повеќе го преплавува јавниот простор, а граѓаните сè почесто се жалат на хаосот со билборди, дигитални паноа и брендирани автобуси. Здружението „Импетус“ системски го следи овој феномен и ги бележи сите неправилности. Претседателката на ова здружение, Лилјана Пецова вели дека веќе три изборни циклуси тие го мапираат платеното политичко рекламирање во земјава – од тоа каде точно се поставуваат билбордите, до тоа кои компании ги издаваат, како се распределува просторот и дали се почитуваат правилата утврдени во Изборниот законик.
Нивната онлајн платформа, која денес служи како ресурс за новинари, истражувачи и експерти, открива сериозни недоследности: фирми што не се на списоците на ДИК, непрецизни правила за дозволени локации, недоволна финансиска транспарентност и користење јавен простор без јасна контрола. Пецова вели дека проблемот одамна ја надмина логиката „колку билборди има“ – станува збор за правен вакуум, сива зона и систем што итно бара реформа.
Што е предмет на ваша анализа во однос на политичките билборди и што конкретно откривте?
Нашиот фокус не е само „да броиме билборди“, туку системски да го следиме платеното политичко рекламирање и начинот на кој се користи јавниот простор за време на изборни кампањи. Ова го правиме веќе трет пат, мониториравме за изборите во 2020, 2021 и сега 2025. За сите три избори имаме посебни мапирања, со локации, податоци и филтрирање по партии/кандидати и содржина. Главно сумирани заклучоци од сите избори досега што сме виделе е дека има доста нејаснотии и недоследности. Главните заклучоци од сите три мониторинзи се дека постојат многу нејаснотии и недоследности.
Го мапираме секое место каде што има билборд или рекламно пано за политичко рекламирање, и го поврзуваме со конкретната партија која се рекламира и со компанијата што стопанисува со просторот. Ја следиме и примената на член 78-а од Изборниот законик, односно дали навистина се почитуваат процентите за застапеност: 40% за поголемите партии од власта и опозицијата и 10% за помалите партии и независните кандидати. Во пракса, со вака непрецизни правила, тешко е воопшто да се контролира ова.
Исто така, гледаме кои компании издаваат простор. Утврдивме дека партиите користеле услуги и од фирми кои воопшто не фигурираат на службената листа на понудувачи во ждрепката на ДИК, што отвора сериозни прашања за транспарентност и потенцијални коруптивни ризици. Правиме и анализа на содржината: дали има елементи на говор на омраза, „црни кампањи“ или пораки што ја нарушуваат демократската дебата.
Го следиме и патот на парите преку финансиските извештаи и податоците за финансирање на партиите, каде што често се гледа недоволна контрола на донациите и ризици од недозволени извори.
Сето ова покажува дека навистина постои една „сива зона“: правен вакуум, фирми надвор од официјалните списоци на ДИК, нецелосно транспарентни трошоци и локации, и правила што не се доволно јасни за да се знае кој, каде и под кои услови смее да се рекламира.
Што е спорно во однос на тоа каде се поставени билбордите?
Да, токму локациите се еден од најспорните делови во целиот процес. Од нашите истражувања гледаме неколку сериозни проблеми. На пример, автобуски постојки и самите автобуси на ЈСП воопшто не се наведени во Изборниот законик како дозволени места за политичко рекламирање, а сепак на локалните избори беа масовно брендирани. Тоа се правеше преку агенција која, пак, не фигурира меѓу понудувачите во ждрепката на ДИК.
Потоа се појавуваат и големите мегаборди на фасади, станбени згради, катни гаражи или дури на објекти на јавни претпријатија. За овие формати нема прецизна регулација во Изборниот законик, но во пракса беа користени како политички реклами. Тоа отвора логични прашања – под кои услови овие локации воопшто се третираат како дозволени?
Исто така, утврдивме и „висечки“ реклами над крстосници, дел од нив поставени непрописно. Овде веќе не зборуваме само за изборна нееднаквост, туку и за безбедносен ризик во сообраќајот.
Со други зборови, проблемот не е само колку билборди има една партија, туку каде се поставени, на чија инфраструктура и под какви правила. Дел од овие формати во пракса претставуваат ‘ислизгување’ од законската рамка и користење јавен простор без јасни критериуми, надзор и контрола.
Постојат ли индиции дека дел од политичките реклами се поставени без јасна финансиска трага или платена услуга кон компаниите?
Во нашите анализи немаме конкретен случај каде со сигурност можеме да докажеме дека е прикажана политичка реклама без воопшто да постои плаќање кон компанијата што стопанисува со просторот. Но, она што го утврдивме е подеднакво проблематично.
Прво, дел од компаниите што добиваат политички огласи воопшто не се на списокот на понудувачи кај Државната изборна комисија. Тоа значи дека договорите и плаќањата кон нив не влегуваат во транспарентниот и јавно контролабилен систем за распределба на билборди.
Второ, ДКСК веќе утврдила случаи на незаконско финансирање на изборни кампањи од недозволени извори што индиректно покажува дека дел од политичкото рекламирање е финансирано ‘надвор од чистите правила’.
И трето, во финансиските извештаи на партиите често среќаваме само општа ставка ‘закуп на простор’, без да се наведат конкретни локации или имиња на фирмите. Тоа ја прави контролата речиси невозможна, а системот – непрегледен.
Не можеме да тврдиме дека постоеле билборди што биле „скроз бесплатни“, но можеме да тврдиме дека дел од договорите, изворите на средства и локациите не се транспарентни и се надвор од јасно регулираниот систем. Во јавноста тоа многу лесно изгледа како ‘неплатена’ или ‘подарена’ реклама. Нашата работа е да укажеме на недостигот од трага на парите и недоволна контрола – без да шпекулираме за конкретни компании или партии.
Дали сето ова укажува на тоа дека се потребни измени, можеби дигитализиран систем и уредни локации?
Сметаме дека е време за нов, поуреден и транспарентен модел на политичко рекламирање, но важно е да се разбере дека дигитализацијата сама по себе не е магично решение. Ако правилата останат полни со дупки, ниту дигиталните панели нема да донесат поголем ред.
Нашите препораки се сведуваат на неколку моменти. Прво, сите локации – било за класични билборди или дигитални екрани треба да бидат јавно објавени на веб-страницата на ДИК и на општините. Критериумите за нивното одобрување мора да бидат транспарентни и поврзани со урбанистички, безбедносни и сообраќајни стандарди.
Потоа, дигитализацијата има смисла само ако значи создавање јавен регистар на локации, понудувачи, цени, договори и реална употреба по партија, а не само замена на хартиени постери со LED екрани. Таков систем би им овозможил и на институциите и на јавноста да следат кој, каде, колку и за каква цена се рекламира.
Важно е и политичките реклами да имаат уредни и ограничени локации, со внимание на урбанистичкиот хаос и визуелното загадување. Ова е тема што се отвора и глобално: како рекламите го зафаќаат јавниот простор и го нарушуваат изгледот на градовите. Според нас, фокусот не треба да е само „да дигитализираме“, туку да го ограничиме бројот и местата каде е дозволено политичко рекламирање, ги исклучиме чувствителните локации (околу институции, училишта, опасни крстосници) и обезбедиме дека не се поставуваат конструкции што ја нарушуваат безбедноста или визуелниот ред.
Сè повеќе граѓани укажуваат дека билбордите се поставуваат хаотично – премногу блиску до згради, пешачки патеки или паркинзи. Нашата идеја е овој проект да стане алатка преку која граѓаните ќе можат да пријават проблематична локација и да учествуваат во јавната дебата за тоа дали воопшто треба да постои како рекламна точка.
Потребен е нов, современ модел поддржан со дигитални алатки, но заснован на јасни правила, јавна карта на локации, строги урбанистички и безбедносни стандарди, и далеку поголема транспарентност за тоа како и каде се трошат средствата за политичко рекламирање.
Автор: Кристијан Трајчов
- Текстот е изработен во рамки на Програмата за млади новинари на ПИНА
