Во Македонија, проблемот со отпадот е еден од најгорливите, но и најзанемарените еколошки предизвици. Националниот план за управување со отпад проценува дека низ земјата постојат над 2.000 неформални депонии – расфрлани низ рурални и урбани подрачја, без контрола, без стандарди и со сериозно влијание врз животната средина и јавното здравје. Иако постојат стратегии за регионализирање на системот за отпад, реализацијата е бавна, а дивите депонии никнуваат повторно, дури и по нивно чистење.
Со Блаже Јосифовски, претседател на Здружението „Биди зелен“ разговараме за тоа каде се наоѓаат најголемите депонии во земјата, колку се евидентирани од институциите, и дали постои јасна слика за нивната закана врз животната средина.
Кои се најголемите диви депонии во Македонија во моментов и дали се евидентирани од институциите? Дали постојат официјални податоци или мапирање на сите активни и затворени депонии, и дали има податоци за тоа колку од нив претставуваат сериозна закана по животната средина и јавното здравје?
Националниот план за управување со отпад проценува дека има преку 2.000 неформални (диви) депонии низ земјата. Од нив, дел се поголеми локални сметлишта што општините ги користат со години, а останатите се мали расфрлани купишта низ рурални средини. Според Министерството, во Македонија до пред неколку години оперирале 54 „оперативни“ депонии (главно неконформи со стандарди) и „стотици диви депонии“ на страна. Националната агенција за просторно планирање и меѓународни проекти (на пр. поддржани од ЕУ, ЕБОР, САЛАР) имаат изработено карти и анализи на сегашните депонии. На пример, шведско-македонски проект изврши детално скенирање на 16 општински депонии со дрон и Лидар технологија, правејќи 2D/3D мапи и процена на нивниот обем и ризик.
Резултатите од ваквото мапирање покажуваат дека огромен дел од постојните депонии се во критична состојба. Според споменатата анализа, 14 од 18 испитани депонии се лоцирани на места што претставуваат потенцијален ризик за животната средина и јавното здравје, а само 4 локации ги исполнуваат основните еколошки критериуми. Со други зборови, над три четвртини од активните депонии (вклучувајќи ги и несанитарните општински сметлишта) се проценети како сериозна закана, било поради близина до населени места, водотеци или заради тоа што немаат заштита од загадување на почвата и водите. Во стратегиските документи стои дека најголем дел од постојните несоодветни депонии треба да се затворат или рехабилитираат, бидејќи нема економска исплатливост да се надградат до ЕУ-стандард. На нивно место се планира воспоставување на регионални современи центри за управување со отпад, план кој сè уште е во тек на реализација и се одолговлекува и во 2023 година.
Покрај активните локации, институциите имаат евиденција и за стари, затворени депонии и историски индустриски жаришта. На пример, идентификувани се 16 „жешки точки“ напуштени индустриски депонии и загадени локалитети, од кои 3 се со висок еколошки ризик (на пр. историски загадувања во Велес, Јегуновце и Охридскиот регион), 7 со среден и 6 со помал ризик. Овие стари жаришта бараат посебни мерки за санација. За дивите депонии, Државниот инспекторат за животна средина во соработка со општините води список на пријавени локации, но тие често повторно се создаваат дури и по расчистувањето, ако нема континуиран надзор и собирање на отпадот.
Во однос на проценка на заканите, официјалните извештаи се децидни: дивите депонии се еколошки бомби. Тие предизвикуваат загадување на почвата, подземните и површинските води, на воздухот (особено кога отпадот гори), и сериозно влијаат врз екосистемите и здравјето на населението. Проценките се дека мнозинството од депониите ако не се контролираат претставуваат сериозна закана за околината и јавното здравје. Надлежните затоа ги рангираат депониите според ризик (на пр. во Студијата од 2008 г. – 16 депонии биле оценети како висок ризик, 16 среден, 19 низок ризик). Тие со највисок ризик се приоритет за затворање или санација.
Кои типови отпад најчесто се складираат на депониите во Македонија? Дали имате податоци или проценки за тоа каков е составот на отпадот што се исфрла, и колкав процент од него реално би можел да се рециклира или искористи на друг начин?
На дивите и официјалните депонии во Македонија доминира комуналниот цврст отпад од домаќинствата, вообичаено неселектиран. Според Државниот завод за статистика, дури 85,4% од собраниот комунален отпад во 2023 г. е мешан отпад (несортиран), додека многу мал дел е одвоено како специфични категории (на пр. гумен отпад 0,2% и сл.). Тоа значи дека најголем дел од тоа што завршува на депонија е мешавина од органски, пластика, хартија, стакло, метал и друг отпад во ист куп. Покрај домашниот отпад, на депониите (особено дивите) често нелегално се истураат и градежен шут, остатоци од мебел, па дури и опасен отпад. Забележано е присуство на медицински отпад во дивата депонија кај Тетово, како и изразени примери каде фабрики или сервиси исфрлаат старо масло, хемикалии или електронски отпад на недозволени места. Иако е неселектиран отпад, анализите даваат претстава за приближниот состав на ѓубрето. Различни студии покажуваат дека био-разградливиот органски отпад (храна, зелени растителни отпадоци) е најголемата компонента околу 45-50% од вкупниот комунален отпад. Следуваат пластиката со околу 15-20%, па хартијата и картонот со околу 10% (во некои региони до 14%), стаклото со ~5%, потоа метали, текстил, гума и други материјали кои го сочинуваат остатокот. На следната табела е прикажан пример составот на комунален отпад во Полошкиот регион, кој е сличен на националниот просек:
Тип на отпад Процент од вкупниот отпад (пример Полог) – Органски (био) 50%, Пластика 16%, Хартија и картон 6%, Стакло 4%, Остаток (метал, др.) 24%.
Овие податоци укажуваат дека на депониите завршува голема количина ресурсен материјал. На пример, околу половина од ѓубрето е органски отпад кој би можел да се компостира или користи за биогас, наместо да гние на депонија. Слично, пластиката, хартијата, стаклото, металот заземаат заедно околу 30-40% и најголемиот дел од нив е технички рециклирачки. Според анализите, над 60% од комуналниот отпад би можел да се реупотреби или рециклира доколку се селектира на извор. Една регионална студија утврди дека во Полошкиот регион најмалку 70-76% од ѓубрето има потенцијал за преработка (компостирање или рециклирање), бидејќи само околу една четвртина спаѓа во „нерециклирачки остаток“.
Ова се изгубени можности, моментално 99.8% од собраниот отпад завршува на депонија, што значи само незначителни <1% се рециклираат официјално. Навистина, Македонија сè уште има крајно низок степен на рециклирање на комуналниот отпад – околу 0.5–1% по официјални проценки.нИ покрај оваа моментална состојба, бројките покажуваат огромен неискористен потенцијал. Ако би се воспоставил функционален систем за селекција, експертите проценуваат дека најмалку половина од сегашниот отпад би можел да се избегне да заврши на депонија преку компостирање на органскиот дел, и рециклирање на поголемиот дел од хартијата, пластиката, стаклото и металите.
На пример, пластичниот отпад учествува со ~15-20% и делумно може да се рециклира (некои видови пластика), хартијата 10-15% (лесно рециклирачка), стаклото 5% (целосно рециклирачко), металот неколку проценти (вреден за рециклирање), органиката 45% (користна за компост/биогас). Дури и да не се рециклира сè, значителен дел би се претворил во вторична суровина или енергенс. Тоа би ја намалило количината на отпад што мора да се депонира за најмалку 50-60%. Во моментов, за жал, тој потенцијал не се користи со исклучок на скромни количества преку неформални собирачи (на пр. постои мрежа на собирачи на пластика и лименки повеќе од 90% од собраните пластични шишиња се дело на неформални собирачи, според НВО извештаи). Постоечките системи за управување со амбалажен отпад постигнуваат околу 40% стапка на рециклирање на амбалажниот отпад, но тоа е посебна категорија. Генералната слика на комуналниот отпад е дека над 99% од ресурсите завршуваат закопани или изгорени, што е економски и еколошки неискористување на материјалите.
Кои се најчестите еколошки и здравствени ризици поврзани со неконтролирани депонии? Какви последици може да имаат овие депонии по животната средина и здравјето на граѓаните, особено кога се наоѓаат во близина на населени места, земјоделски површини или водни извори?
Неконтролираните депонии („диви“ сметлишта) носат бројни сериозни еколошки и здравствени ризици, особено кога се во близина на населени места, земјоделски површини или водни извори. Според Националната стратегија за отпад, постоечките општински депонии и диви сметлишта претставуваат ризик од загадување на воздухот, почвата, површинските и подземните води, како и ризик за биодиверзитетот, обработливото земјиште и здравјето на луѓето. Овие ризици произлегуваат од неколку главни фактори: Истекување на штетни материи (истеклини): Во отсуство на подлоги и дренажен систем, дождовните води што минуваат низ депонираниот отпад испираат токсични материи (тешки метали, органски загадувачи) и ги носат во почвата и подземните води. Блиските бунари или извори можат да се контаминираат. На пример, околу многу диви депонии се измерени зголемени нивоа на нитрати и бактериско загадување во подземните води. Ако депонијата е покрај река или езеро, истекот директно го загадува тој воден тек случајот со струшката депонија е илустративен, бидејќи се наоѓа на помалку од 2 км од Охридското Езеро и претставува континуирана закана за овој заштитен екосистем.
Горење и загадување на воздухот: Неконтролираните депонии често се палат било спонтано (метан од распаѓање на органски материјал се самозапалува) било намерно (се пали за „намалување“ на обемот или собирање метали). Отвореното горење на мешан отпад испушта густ, токсичен чад. При такви пожари се создаваат силно штетни материи како диоксини и фурани од горење пластика, киселински гасови од горење на хемикалии, фини честички саѓи итн. Жителите близу депонија што често гори (на пр. случаи во Тетово и Струга) се изложени на смрдеа и иритации на дишните патишта, а долгорочно и на канцерогени супстанции во воздухот. Периодично, кога има безветрици, чадот стагнира над населбите и предизвикува акутни здравствени проблеми печење во очи, гушење, главоболки. Ова е особено опасно ако депонијата е веднаш крај град (пример: тетовската дива депонија беше само 700 м од зградата на општината и блиску до куќи). Горењето отпад, исто така, таложи токсини во околната почва и земјоделски продукти: диоксините од пластиката се врзуваат за честички во почвата и можат да влезат во синџирот на исхрана (на пр. преку домашни животни кои пасат во близина).
Ширење болести и штетници: Депониите без контрола претставуваат извор на инфекциозен материјал и привлекуваат инсекти и глодари. Остатоците од храна и органски материјали создаваат легла за размножување на муви, комарци, стаорци. Тие потоа можат да ги пренесат болестите во блиските населби. Познато е дека околу вакви сметлишта има зголемена појава на цревни заразни болести, кожни инфекции и сл. Истовремено, несоодветното отстранување на медицински отпад (што е најден на диви депонии) претставува биолошка опасност може да дојде до повреда со инфицирани игли или контакт со заразен материјал за случајните собирачи или околното население.
Контаминација на земјоделско земјиште и добиток: Кога депонијата е крај ниви или пасишта, загадувачите од отпадот (тешки метали, ПХБ, пестициди од фрлени амбалажи итн.) можат да продрат во почвата каде се одгледуваат култури. Растенијата можат да ги апсорбираат овие материи, кои потоа преку храната стигнуваат до човекот. Домашните животни кои пасат во близина на диви депонии често јадат од фрлените остатоци или трева загадена со отпад, што може да предизвика болести (имало случаи на труење на стока). На долги патеки, земјоделските производи од региони со депонии губат на квалитет и доверба.
Еколошки деградации и пожари: Депониите уништуваат природни живеалишта на местата каде што се создадени, често било земјоделско земјиште или шумичка. Освен што директно ја покриваат вегетацијата, истекувањето на загадувачи ја стерилизира околината, па ништо не расте правилно и по затворањето без скапа рекултивација. Покрај тоа, честопати пожарите од депониите знаат да се прошират и во околните полиња или шуми, особено во летните месеци, предизвикувајќи пожари на отворено.
Која институција го носи најголемиот товар на одговорност за управување со отпадот? Во пракса, дали општините имаат доволно капацитет и ресурси за справување со отпадот, или најчесто тој товар паѓа врз невладини организации и граѓански иницијативи?
Системот за управување со отпад во Македонија е распределен меѓу централната и локалната власт. Главната одговорност лежи на општините според Законот за управување со отпад, единиците на локална самоуправа се надлежни за организирање на собирање, транспортирање и депонирање на комуналниот отпад на нивната територија. Секоја општина (или група општини) треба да има Јавно комунално претпријатие (ЈКП) или ангажиран концесионер што ја врши услугата собирање ѓубре од домаќинствата и стопанските субјекти. Општините исто така се одговорни за одржување и управување на локалните депонии многу од кои, за жал, не се стандардни санитарни депонии туку само оградени сметлишта.
На централно ниво, улогата ја има Министерството за животна средина и просторно планирање (МЖСПП), кое ги носи националните политики, стратегии и закони за отпад. МЖСПП го подготвува Националниот план за управување со отпад (моментално важи планот 2021–2031) и ја координира изградбата на регионални центри со помош на државни и меѓународни фондови. Под Министерството делува и Државниот инспекторат за животна средина кој преку своите инспектори врши надзор дали општините и компаниите ги почитуваат прописите за отпад, казнува загадување, наредува чистење на диви депонии итн. Инспекторатот треба да соработува со општинските инспектори за животна средина (кои се дел од локалните администрации) при откривање и санкционирање на нелегално фрлање.
Во градот Скопје, кој има посебен статус, надлежностите се поделени, Град Скопје е одговорен за регионалната депонија „Дрисла“ (што е единствената санитарна депонија во државата за сега) и за координација на општините во градот. Секоја скопска општина пак има локално комунално претпријатие за собирање.
Формално, општините се главни носители, но реалноста е дека многу општини немаат доволно капацитети и ресурси за ефикасно управување со отпад. Помалите и посиромашни општини, особено во руралните средини, се соочуваат со недостаток на камиони за собирање, недоволно контејнери, немање средства за модерни депонии или рециклажни центри. Резултатот е дека во некои места ѓубрето се собира нередовно, па граѓаните неретко сами го фрлаат на диви локации. Европската комисија во извештаите забележува недостаток на административен капацитет на локално ниво и слаба имплементација на законите за отпад. Исто така, со години недостигаше соработка меѓу општините, ретко која општина сакаше на своја територија да прими регионална депонија, што го кочи воспоставувањето на модерни центри. Пример за тоа е отпорот во Свети Николе од страна на поранешната локална власт за изградба на Источен регионален центар, што го одложи проектот и покрај обезбедени 36 милиони евра од ЕУ. Во повеќето градови, јавното комунално претпријатие (ЈКП) е носител на активностите за отпад. Сепак, многу ЈКП се соочуваат со финансиски потешкотии и стара опрема. Некои градови (како Скопје) имаат релативно поголем капацитет. „Комунална хигиена“ – Скопје собира стотици илјади тони отпад годишно и периодично расчистува диви депонии околу градот. Но во други општини, комуналните служби едвај ги покриваат трошоците, па се случува чистењето на дивите депонии да остане на иницијатива на НВО или граѓански акции.
Има ли случаи кога вашата организација поднела пријава, иницијатива или барање за интервенција, а институциите не реагирале воопшто или реагирале многу бавно?
Во јавноста се познати повеќе случаи кога граѓани, НВО или неформални иницијативи поднеле преставки, пријави или барања за санација, а институциите реагирале доцна или воопшто изостанале. Еден од поновите и најилустративни примери е ситуацијата во скопската општина Шуто Оризари (Шутка). Со години општината и граѓаните бараа основни услови за собирање на отпадот, бидејќи ѓубрето останува несобрано со денови и се создавале огромни купишта смет низ маалата. Уште во 2018 година, жители на Шуто Оризари со поддршка на Европскиот центар за правата на Ромите (ERRC) поднесе официјална претставка до градските власти за неадекватно управување со отпадот и дискриминација, но градот Скопје не презел суштински мерки и ситуацијата дури се влошила во наредните години. Во декември 2024 година, ERRC и локални жители поднесуваат повторна колективна жалба до Комисијата за спречување и заштита од дискриминација, наведувајќи дека години официјалните ветувања останале празни, а дивите депонии во Шуто Оризари само се намножиле, дополнително влошени од практиката на палење на несобраниот отпад, што го труе населението. Резидентите дури дале ултиматум од 48 часа до властите да го исчистат наталожениот отпад, заканувајќи се дека во спротивно самите ќе го истоварат сметот пред канцеларијата на градоначалникот на Скопје.
По овој безпреседан притисок и долгогодишна бирократска неактивност, конечно на 29 април 2025 г. надлежното тело, Комисијата за заштита од дискриминација донесе одлука во корист на жителите на Шуто Оризари, утврдувајќи дека биле жртви на еколошки неодговор и нееднаков пристап до јавни услуги. Констатирано е дека „години на официјално занемарување и несоодветно управување со отпадот ги оставиле жителите во загадена и смрдлива околина која го загрозува нивното здравје и достоинство“, што претставува повреда на нивните еднакви права. Комисијата му дала на Град Скопје рок од 30 дена „да се исчисти или во спротивно ќе има последици“ практично наложува итно чистење на депониите и подобрување на услугата. Овој случај се смета за прва правна победа против институционалната неактивност во сферата на животната средина во Македонија, и поставува преседан за „еколошка правда“. Но, значајно е што таа победа доаѓа по 7 години континуирани претставки и притисоци – од 2018 до 2025 што ја отсликува бавната реакција на институциите.
Сличен пат на долготрајно игнорирање имаше и случајот со дивата депонија во Струга. Жителите на Струга и здружението „Стружаните за Струга“ години наназад алармираа за задушливиот чад и отпадот крај езерото. Тие поднесоа бројни претставки до општината и до државните инспекторати за загадувањето. Откако домашните институции не најдоа трајно решение (ветувањата често одеа во празно), во април 2021 група жители поднесе тужба против властите за еколошка закана од депонијата. Случајот минал низ судови во Македонија кои, според граѓаните, ја штителе Владата наместо човековите права па тие на крај го најавија за изнесување пред Европскиот суд за човекови права во Стразбур. Овој процес сè уште е во тек, но самата потреба граѓаните да бараат правда надвор говори многу за бавноста на домашниот систем.
Кои се главните пречки за воспоставување функционален систем за селекција и рециклажа? Дали се работи за финансиски ограничувања, недостиг на политичка волја, нефункционални јавни претпријатија или слаб интерес од граѓаните?
Локалните буџети ретко издвојуваат доволно за подобрување на управувањето со отпад. Многу општини едвај ги покриваат тековните трошоци за собирање и платите на комуналците, па немаат капитал за нови контејнери, возила, рециклажни дворишта. Недостатокот на фондови е клучна бариера за да се подобри системот треба вложување во инфраструктура (странците проценуваат десетици милиони евра за регионални центри и опрема). Иако има меѓународна поддршка (ЕУ одобри грантови, ЕБОР кредити), реализацијата е бавна. Без финансиска одржливост, ЈКП немаат мотив да воведат селекција, напротив, полесно им е сè да фрлат на депонија бидејќи така „најевтино“ минуваат на краток рок. Цената за собирање отпад што ја плаќаат граѓаните е ниска и честопати не се наплатува целосно, што значи дека не постои концепт на наплата која би овозможила реинвестирање во рециклажа (т.н. принцип „политика на целосно покривање на трошоци“ сè уште не е спроведен).
Иако на декларативно ниво сите се согласни дека отпадот е проблем, во пракса екологијата често е во втор план. Реализацијата на стратешките планови за регионални депонии се одложува веќе најмалку една деценија. Дури и кога има добра стратегија на хартија, темпото на спроведување е бавно што укажува на слаб институционален импулс. Политичката волја често се троши на дневно-политички теми, додека прашањата како отпадот не носат „брзи поени“, па остануваат нерешени.
Европската Унија критикува недоволната имплементација: во извештајот од 2022, ЕУ нагласи дека дивите депонии сè уште се голем проблем и дека има недостаток на административен капацитет и меѓусекторска соработка во решавањето. Тоа значи дека ни државата ни општините не туркаат доволно силно реформи, а без политичка притиска, системот останува статус кво. Комуналните претпријатија во многу општини страдаат од лоша организација, застарена опрема и понекогаш партизација. Неретко, ЈКП се оптоварени со долгови и преголем број вработени (често вработувани по политичка линија) наместо со ефикасност. Од друга страна, немаат капацитет за нови технологии – немаат камиони со одвоени комори за различен отпад, немаат преси, немаат софтвер за следење на собирањето. Некои претпријатија како скопската „Комунална хигиена“ се подобро опремени, но и таму селекцијата е минимална – главно се собира „сè и сешто“ и се носи на депонија. Менаџментот на отпад во Македонија сè уште се сведува на собирање и фрлање, без третман што е показател дека јавните служби не се реформирани за современи практики. Понекогаш јавувањето на приватни иницијативи (на пр. приватни рециклатори) се кочи од бирократија или нелојална конкуренција. Слабоста на јавниот сектор значи дека ниту селекција на извор (во домаќинствата) не е организирана мал број градови поделиле канти за пластика/хартија и слично. Без инфраструктура од ЈКП, граѓаните немаат каде ни да селектираат, дури и да сакаат.
Прашањето за отпадот и дивите депонии е присутно во македонските медиуми, но може да се каже дека не добива доволно континуирано и продлабочено внимание. Традиционалните медиуми најчесто известуваат за овие теми спорадично на пр. кога ќе избие пожар на депонија, кога има протест на граѓани против сметлиште, или кога ќе излезе некој фрапантен податок. Таквото покривање обично е краткотрајно, во форма на вест или репортажа, и ретко се задржува подолго за да ги следи институционалните чекори или да врши притисок за решение. Одредени специјализирани или независни медиуми и платформи (како БИРН, Мета.мк, Радио Слободна Европа, порталот Новинари за животната средина и сл.) прават подетални анализи и истражувачки стории за еколошките проблеми. Но во поширокиот медиумски пејзаж, експертите забележуваат дека заштитата на животната средина е главно потисната во медиумскиот простор. Еден претставник на Советот за медиумска етика изјавува: „За жал, заштитата на животната средина останува во голема мера потисната во медиумскиот пејзаж… Неопходно е медиумите да поведат кампања со одговорно и етичко известување, за подигање на свеста и притисок врз властите“. Ова укажува дека дури и саморегулаторните тела сметаат дека постои јаз односно медиумите не го адресираат проблемот колку што тоа го налага неговата тежина.
Авторка: Маја Терзиова
- Текстот е изработен во рамки на Програмата за млади новинари на ПИНА
