Лицата со попреченост имаат исти човекови права како оние без попреченост, а сепак тие се жртви на дискриминација и се исклучени во многу сфери од животот. Причините за тоа се општествените предрасуди или структуралните проблеми во општеството или нивното оштетување или загуба. За нивно активно учество во општеството, на нив често им се потребни одредени позитивни напори за воопшто да имаат можност за учество, а ова особено може да се примени кога станува збор за нивната економска неизвесност која зависи од многу околности, односно од видот и степенот на нивната попреченост, нивното образование, пристапноста и достапноста на околината, информациите, како и многу други причини, вели Благица Димитровска, претседателка на Инклузива, здружение за промоција и развој на инклузивно општество.
Каква е состојбата на лицата со попреченост кога станува збор за нивната економска неизвесност?
– Најголемиот дел од овие граѓани живеат само од социјалните додатоци, односно ако лицето добива додаток за нега од трето лице и додаток за попреченост кои добиваат околу 60% од минималната плата, а ако им следува само нега од трето лице, добиваат околу 20% од минимална плата па така едните од овие лица, со овие средства можат да ги подмират само режиските трошоци, а од храна можат да купат само леб, а другите освен леб не можат ништо друго. Од овие причини и едните и другите се економски зависни од своето блиско семејство, кое има четири пати поголеми трошоци од останатите.
Можат ли тие да бидат економски независни, односно на било каков начин да примаат средства или да бидат во работен однос?
– Независни можат да бидат само работно способните лица со попреченост, додека останатите никогаш нема да бидат независни. Најголем дел од работоспособните лица се веќе вработени, проблемот на оваа група на граѓани е во тоа што повеќето од нив работат за минимална плата, иако работодавците за нивното вработување користат големи бенефиции од државата, а дел од овие лица не добиваат никаков додаток. Лицата со потежок степен на попреченост кои се работно способни покрај платата, имаат додатоци за нивната попреченост со иста висина како и лицата кои се работно неспособни. За лицата кои се работно неспособни државата треба да обезбеди приоритетни мерки за нивен достоинствен живот.
Колку тие лица се оставени сами од страна на државата?
– Оваа категорија на граѓани и нивните семејства се оставени целосно сами, без соодветна поддршка. Состојбата на децата и лицата со попреченост и проблемите и обврските на нивните семејства, допринесе во денешните социоекономски услови на живеење тие да бидат на самото дно. Отуѓени, осамени, отфрлени од средината, дел од нив се емоционално, физички или сексуално малтертирани од несовесни граѓани поради нивната различност. Тешката социоекономска состојба на семејствата се должи на тоа што најчесто еден од родителите не може да се вработи заради потребата околу грижа и нега на своето дете со попреченост, но и плаќањето од сопствени средства на лекарства, различни третмани за рехабилитација, стручна поддршка и слично.
Што сметате дека треба да се направи за подобрување на состојбата?
– За да се подобри состојбата кај овие лица, држава треба на направи целосна реформа на социјалниот систем со која ќе предвиди мерки, услуги и поддршка на децата со попреченост и нивните семејства од најмала возраст за да се постигне максимална поддршка во нивниот развој, за да станат самостојни и независни граѓани. Околината мора да се усогласи со стандардите за пристапност, со што ќе се овозможи непречено учество на лицата со попреченост во сите процеси на општествениот живот.
Дали некој им дава шанса на нив сами да се изборат за нивните права?
– Лицата со попреченост многу ретко се вклучени во донесувањето на одлуки, некој друг одлучува во нивно име. Во последно време мал дел од лицата со попреченост се вклучени во работни групи за подготовка на стратегии, но речиси никој не ги вклучува и прашува какви законски мерки треба да се предвидат за нивен достоинствен живот.
Какво решение вие како организација предлагате за да престане или да се намали нивната економска неизвесност?
– Нашата организација работи на програми за целосна инклузија на лицата со попреченост, но верувајте дека многу тешко оди. Најпрво треба да се промовираат нивните права, можности и способности, а не нивната различност. Најголемиот промотор се токму медиумите, кои најчесто бараат и објавуваат сожалувачки приказни за овие лица со што се намалува нивната можност за еднакво вклучување во локална заедница и општеството. Понатаму државата треба да обезбеди достоинствена финансиска поддршка која ќе се разликува според видот и степенот на попреченоста, во инклузивниот образовен процес да се вклучат децата со попреченост во сите активности и да се почитуваат нивните загарантирани права, а не да се издвојуваат на страна од нивните врсници. Да се воведат квоти во однос на нивното вработување, во листите за пратеници и советници, да се оформат услуги во местото на живеење според потребите на децата и лицата со попреченост и нивните семејства и многу други мерки.
Како проблем се наметнува и нивната деловна способност. На кој начин тие ја губат деловната способност?
– Одземањето на деловната способност на лицата со попреченост со потешка попреченост и комбинирани пречки е најголемото горливо прашање за оваа категорија на граѓани, односно врз нив се прави системско злосторство, за кое никој не одговара. Човекот е најинтелегентното суштество на планетата, но со одземањето на деловната способност му се одземаат сите права и се прогласува за непостоечка личност.
Најчестата причина за губење на деловната способност е смртта на родителите, односно лицето со попреченост за да може да наследи семејна пензија од родителот, треба да му се одземе деловна способност, наместо да ја оствари по основ на работна неспособност. Целиот процес се води со судска постапка каде клучната одлука се носи според медицинската документација, а не се прави индивидуална проценка на лицето. Никој ама баш никој не размислува што губи лицето, дека ги губи сите загарантирани права зошто му се потребни парите кога лицето повеќе нема да има право да ги користи, покрај парите го губи и имотот и идентитетот, за се одлучува старателот, ако биде малтертирано, законите не го штитат, затоа се смета дека не може да расудува.
Во исто време го губи и правото на избор, каде, со кого и како ќе живее, друг му налага за сите прашања за неговиот живот, го губи правото на глас, односно се брише од избирачкиот список како да не постои, а сите сме сведоци дека луѓето кои починале не ги бришат од избирачкиот список, ако семејството не пријави во МВР. Нашата држава е потписничка на Конвенцијата на ОН за правата на лицата со попреченост во 2006 година, а ја ратификуваше во Собранието заедно со опциониот протокол во 2011 година и од тогаш е обврзана да ја усогласи правната рамка според одредбите од овој документ. Во член 12 од оваа Конвенција се забранува одземање на деловната способност на лицата со попреченост, но до ден денес не се превземени ни првични чекори за усогласување на Законите со оваа одредба.
Какви законски измени се потребни во овој дел?
– За да се усогласи правната рамка со член 12 од Конвенцијата на ОН за правата на лицата со попреченост треба да се направат промени во Устав, во Закон за семејство, Закон за социјална заштита, Изборниот законик и повеќе други законски и подзаконски акти.
Колку институциите имаат слух по ова прашање?
– Во нашето застапување по ова прашање на јавните настани, институциите декларативно ни даваат поддршка, но до сега не превземаа ништо. Единствено во Изборниот Законик беа направени промени, со кои на лицата со делумно одземена деловна способност им е дадено правото на глас, но без промени во останатата правна рамка и Уставот, оваа промена не е валидна.
Автор: Кристијан Трајчов
- Текстот е изработен во рамки на Програмата за млади новинари на ПИНА
